ΠΡΟΣΩΠΟ – ΑΤΟΜΟ
Στην καθημερινή γλώσσα αλλοιώνεται συχνά το νόημα του προσώπου. Ότι ονομάζεται πρόσωπο, προσωπικό προσδιορίζει περισσότερο το άτομο, το ατομικό. Θεωρούνται το πρόσωπο και το άτομο σχεδόν ως συνώνυμοι όροι.
Χρησιμοποιούνται αδιάφορα ο ένας ή ο άλλος όρος, για να εκφραστεί το ίδιο πράγμα. Ωστόσο, από μια άποψη το άτομο και το πρόσωπο έχουν αντίθετη σημασία. Το άτομο είναι η αλλοτρίωση της μοναδικότητας του προσώπου, η προσπάθεια να προσδιορισθεί η προσωπική μοναδικότητα με επιμέρους ιδιότητες της κοινής φύσεως με συγκρίσεις και αναλογίες.

Το πρόσωπο αναδεικνύεται σε σχέση με τα άλλα αυθεντικά πρόσωπα. Κάθε άνθρωπος αναδεικνύει άλλες πλευρές του εαυτού μας, του προσώπου μας. Αφού ο άνθρωπος είναι μια φύση και μύρια πρόσωπα.

Η μοναδικότητα και ανομοιότητα του προσώπου αναφέρεται στην αφετηριακή σχέση του ανθρώπου με την πηγή της ζωής, δηλ. στο ήθος του ανθρώπου.

Η συνάντηση με το αυθεντικό – αληθινό πρόσωπο ενός άλλου, είναι μια επαφή με το υπερβατικό και το άχρονο, με κάτι πιο δυνατό από το θάνατο.

Η έκφραση “σ’ αγαπώ” σημαίνει “δεν θα πεθάνεις ποτέ”.

Απομονωμένοι, ανεξάρτητοι, χάνουμε την αυθεντικότητα του προσώπου και μεταπίπτουμε σε άτομο, μια απλή μονάδα που κατατάσσεται στην απογραφή.

Η αστοχία του κλειστού σύμπαντος του στεγανού εγώ καταλήγει να χάνεται ο πλούτος των ανθρωπίνων σχέσεων και μεταπίπτει στη μιζέρια όπου όλα αρχίζουν και τελειώνουν στο άτομο.
Ο εγωκεντρισμός είναι ο θάνατος της αληθινής προσωπικότητας. Η αγάπη δεν μπορεί να υπάρξει στην απομόνωση, αλλά προϋποθέτει τον άλλο.
Το πρόσωπο είναι ατίθασο. Αρνείται την χρησιμοποίησή του και την υποταγή του.

Το άτομο μπορεί να νιώθει υπερβολικά ικανοποιημένο από την κάλυψη των αναγκών του, αφού είναι γυμνωμένο από την ικανότητα του σχετίζεσθαι. Δεν έχει τη δυνατότητα να μάθει τι θα πει αγωνία, αφού είναι άμοιρο του πόνου του άλλου. Μέχρι βέβαια να τον αγγίξει αναπάντεχα η δυστυχία στον δικό του χώρο και τότε να αναφωνήσει: “Γιατί όλα τα κακά συμβαίνουν σε μένα;”
ΚΟΙΝΩΝΙΑ – Α-ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η θεσμοποιημένη κοινωνία ενώ υμνεί την οικογένεια, στην ουσία την εχθρεύεται και ζητά να την καθυποτάξει σε μια χρησιμοθηρική μονάδα.

Η μεταβιομηχανική Α -κοινωνία των πολυεθνικών, των ενοποιημένων τραστ, των μάνατζερς μισεί την έννοια του προσώπου. Χρησιμοποιεί διαστρεβλωτικά όλες τις ψυχολογικές γνώσεις για να καθυποτάξει το πρόσωπο.
Η Α – κοινωνία του Διαδιχτύου των εικόνων και των ήχων, των πληροφοριών και των συναλλακτικών πράξεων επεκτείνεται. Η δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφορίες και σε βάσεις δεδομένων δεν απαιτεί μετακίνηση ή ενδιάμεσο δάσκαλο – φορέα της γνώσης και της εμπειρίας. Τα στοιχεία με τα οποία συναλλάσσεσαι δεν είναι ο άλλος, αφού και εσύ δεν είσαι εσύ, σ’ αυτήν την συναλλαγή.

Η κοινωνία δηλαδή μεταλλάσσεται σε Α – Κοινωνία που θεοποιεί τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, αλλά εμποδίζει την κοινωνία των προσώπων, που απαιτούν μοίρασμα ζωής και όχι απλή ανταλλαγή γνώσεων ή συναισθημάτων.
Ο κλωνοποιημένος υπάλληλος δεν πρέπει να έχει προσωπική ζωή. Οι αξίες του πρέπει να είναι αυτές της εταιρείας. Οι πωλητές της εταιρείας πρέπει να γίνουν ίδιοι. Να ντύνονται ομοιόμορφα, να μιλούν ομοιόμορφα, να “σκέφτονται” ομοιόμορφα. Θεωρείται δηλαδή κάθε προσωπικό τους στοιχείο σαν βάρος από το οποίο πρέπει πάσα θυσία ν’ απαλλαγούν. Θεωρείται κάτι σαν αντιμεταβίβαση.

Η εμπορευματοποιημένη Α-κοινωνία της αγοράς είναι θεμελιωμένη στο κέρδος. Αναζητά νέες αγορές για να προωθήσει τα προϊόντα της. Όσο πιο φθηνά, δηλαδή μαζικά, παραχθούν, τόσο πιο φθηνά μπορούν να πωληθούν σε περισσότερους ανθρώπους, που πλέον ονομάζονται καταναλωτές. Επομένως θα πρέπει να απευθύνεται σε όσο το δυνατόν ίδιους ανθρώπους, που να έχουν τις ίδιες ανάγκες.

Τα άτομα έχουν τις ίδιες ανάγκες. Τα πρόσωπα έχουν διαφορετικές επιθυμίες. Για να τα απογυμνώσει από τις επιθυμίες, υπέρκαλύπτει τις ανάγκες τους. Η αναψυχή, ο έρωτας, η διασκέδαση, τα χόμπι, οι διακοπές, η θρησκευτικότητα, είναι εν δυνάμει εμπορευματικά αγαθά.

Σε αντάλλαγμα αυτής της μαζικότητας προσφέρεται η ψευδαίσθηση της επιλογής ανάμεσα σε διαφορετικές προτάσεις, πακέτα ή μοντέλα.

Το traditional αντικείμενο έχει παύσει να είναι παραδοσιακό, αφού είναι ενταγμένο σε μια απρόσωπη σχέση. Όπως η συνταγή του παραδοσιακού φαγητού της κυράς – Έλλης που και αυτή έχει γίνει ετικέτα…

Και τι θ’ απογίνει; Έρχεται η καταστροφή των πάντων; Όλα θα διαλυθούν; Θα καταντήσουμε μία Α – κοινωνία μοναχικών ατόμων; Όπου η μόνη συναλλαγή θα είναι εικονική – φαντασιωτική και όχι πραγματικότητα;

Ο παραδοσιακός τρόπος ζωής παρείχε τη δυνατότητα αλληλεξάρτησης γιατί οι άνθρωποι ήταν ενταγμένοι στην ομάδα της κοινότητας.

Στην σημερινή εποχή μετά τη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου της αυτάρκειας ο άνθρωπος καλείται να δημιουργήσει ανθρώπινες ομάδες όπου να εντάσσεται αξιοποιώντας τη δυνατότητα της εποχής μας που είναι οι πολλές επιλογές.

Έχει να μάθει επίσης να ζει με αλληλεξάρτηση αλλά και να υπερασπίζει το πρόσωπό του και τα προσωπικά του επιτεύγματα.

Εκτός των άλλων δομών υφίσταται και η δυνατότητα της οικογένειας. Όχι ως αντικείμενο έρευνας της ψυχοπαθολογίας της, αλλά ως υποκείμενο διάσωσης της ζωής. Το παιδί αναπτύσσεται στην οικογένειά του που η ποιότητα της ζωής της ορίζεται καθοριστικά από την ποιότητα της σχέσης του συζυγικού ζευγαριού.
ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ
Η ερωτική αγάπη έχει αυτό το χαρακτηριστικό, μέσα της επιχειρείται το σπάσιμο της απομόνωσης και η ανύψωση προς την ολότητα.

Δύο άνθρωποι που προσπαθούν να συνυπάρξουν ως ζεύγος συναλλασσόμενων προσώπων εισέρχονται σ’ ένα απίθανο ταξίδι διακινδύνευσης, αφού τίποτα αύριο δεν θα είναι το ίδιο. Το εξαγόμενο της σχέσης τους θα τους διαφοροποιεί διαρκώς. Ψάχνοντας για τη λειτουργικότητα, τίποτα δεν τους διασφαλίζει ότι θα αναπαραχθεί το παρελθόν τους.

Είναι η εσωτερική βεβαιότητα για τον ίδιο τους τον εαυτό, που τους δίνει το δικαίωμα να το επιχειρούν. Είναι η εμπιστοσύνη και η εκτίμηση στο πρόσωπο του άλλου συντρόφου που τους προτρέπει να το συναντήσουν. Ελπίζουν ότι η συνάντηση του άλλου προσώπου θα φωτίσει και θα αναδείξει και άλλες δικές τους πλευρές. Άρα ο άλλος – ο πραγματικός άλλος και όχι ο φαντασιωτικός ιδανικός άλλος – και η συμπόρευση μαζί του αποτελούν μια άσκηση – με τα συνεπαγόμενα κόστη και οφέλη. Ο ασκούμενος δυναμώνει και ανακαλύπτει δυνατότητες που δεν είχε πριν.

Ο έρωτας μπορεί να αναπτυχθεί είτε μέσα σε ένα αυτοκατασκευασμένο πλαίσιο φαντασιωτικών εικόνων, είτε σε μια διαρκή πάλη δύο προσώπων. Ποτέ όμως ανάμεσα σε άτομα που αναμένουν μια χρηστική κάλυψη κάποιων ατομικών σεξουαλικών ή άλλων αναγκών τους.

Δύο άνθρωποι – μισά που αναμένουν την συμπλήρωση από την συνύπαρξή τους θα οδηγηθούν σε ματαιώσεις και τις συνεπαγόμενες απογοητεύσεις. Σε ψυχολογική μιζέρια.

Δύο άνθρωποι που προσπαθούν ν’ αυτοδικαιωθούν θα οδηγηθούν σε μοντέλο επικράτησης – εξουσίας. Πρέπει να κατοχυρώσουν τα ατομικά τους δικαιώματα και την ατομική διαφορετικότητα, που στηρίζεται στα διαφορετικά ατομικά χαρακτηριστικά. Αλλιώς παύουν να υφίστανται – χάνονται, αφού αφομοιώνονται και εξαφανίζεται η ατομικότης τους. Άρα ο ανταγωνισμός και η διαμάχη επιβεβαιώνουν την ύπαρξή τους και γι’ αυτό δεν πρέπει να παύσουν να αντιμάχονται.
Όμως παρ’ όλες τις τεράστιες μάχες με τις συνεπαγόμενες υπέρογκες ενεργειακές σπατάλες και τις συνταρακτικά τρικυμιώδεις καταστάσεις, τα πράγματα παραμένουν ως έχουν. Τίποτα δεν αφομοιώνεται. Καμιά ουσιαστική ζύμωση δεν συντελείται. Και τα μέλη μετά από χρόνια συνύπαρξης παραμένουν ίδια. Ανώριμοι και ανασφαλείς.

Κάποιες φορές ο άλλος σύντροφος παραιτείται και αναπαράγεται το στείρο ζευγάρι Νάρκισσου – Ηχούς.

Στην πάλη της επικράτησης το ζευγάρι, ο άλλος είναι απαραίτητος όχι για να συναλλαχθεί, αλλά για να του επιβληθεί και τελικά να τον καταστρέψει. Και η σχέση δεν παράγει ζωή, αλλά θάνατο. Στην εναγκαλιζόμενη αγάπη ο ερωτευμένος αναζητά αυτόν που θα τον ολοκληρώσει…

Κάθε σχέση έχει να λειτουργήσει ως διεθνικός γάμος, που η διαφορετικότητα του άλλου αναγνωρίζεται ως πλούτος και τίθεται ως στόχος η αξιοποίηση της. Διαφορετικά αν θεωρηθεί ως εμπόδιο θα πρέπει να εξαλειφθεί με αποτέλεσμα την φθορά και την εξαφάνιση της σχέσης.

Ο πόθος όχι για τον άλλο, αλλά για το γιγνόμενο τρίτο, που είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των δύο ερωτευμένων.
ΠΑΙΔΙ
Το παιδί δεν θα έμπαινε ποτέ στον κόσμο των ανθρώπων, στον κόσμο της γλώσσας και των συμβόλων, της προσωπικής ταυτότητας και των ονομάτων αν δεν υπήρχαν οι άνθρωποι που θα το αγαπήσουν.

Η σχέση με τη μητέρα είναι ζωτική. Λήψη τροφής, δυνατότητα ζωής, δυναμική πληρότητα σχέσης. Αν η φροντίδα δεν συνοδευόταν από την πληρότητα της μητρικής παρουσίας (λόγο, χάδι, χειρονομία στοργής) η σχέση θα εξασφάλιζε την επιβίωση, όχι τη ζωή.

Στη σχέση του βρέφους με τη μάνα αναδύεται προοδευτικά η παρεμβολή του πατέρα. Αποφασιστική για την διαστολή και συνειδητοποίηση της υποκειμενικότητας του παιδιού, την αποτροπή της φανταστικής του ταύτισης με το μητρικό σώμα – διεύρυνση και διάνοιξη της ζωτικής σχέσης στο κοινωνικό γεγονός.

Τα πρόσωπα του πατέρα και της μάνας αποτυπώνουν στη ψυχή του παιδιού, τα υποδείγματα της ψυχοσωματικής διαφοράς, που κάνει δυνατή την ζωτική σχέση, την συμπληρωματικότητα, την ποιητική δυνατότητα της ζωής.
Μια τέτοια σχέση επιτρέπει την ανάπτυξη και παιδιών με την δική τους διαφορετικότητα. Μια τέτοια σχέση επιτρέπει το άνοιγμα προς την κοινωνία και την διαφορετικότητά τους. Επιτρέπει την ύπαρξη ανοιχτών συστημάτων.

Η ανάπτυξη του εγκεφάλου σε βιολογικό επίπεδο σχετίζεται με την ανάπτυξη νέων συνάψεων μεταξύ των νευρώνων. Αντίστοιχα το πρόσωπο του παιδιού αναδύεται με την ανάπτυξη αυθεντικών σχέσεων με τους άλλους.
Το ανθρώπινο πρόσωπο για να μπορεί να διασώζεται χρειάζεται να αναγνωρίζεται η μοναδικότητά του μέσα στο οικογενειακό σύστημα.

Η αναγωγή των παιδιών σε προκαθορισμένους ρόλους αναστέλλει την ελευθερία τους και τα καθηλώνει σε δυσλειτουργικά πρότυπα (patterns).
ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟ
Η Συστημική αντίληψη δεν είναι μια μαζική αντίληψη. Δεν περιορίζεται στην αθροιστική αντίληψη των μελών ενός συνόλου. Θεωρεί ότι σχέση συστήματος υφίσταται μόνο όταν υπάρχει συναλλαγή και αλληλεπίδραση. Επομένως καταξιώνει το πρόσωπο. Αναζητά τις εκφάνσεις του. Γνωρίζει ότι το πρόσωπο μόνο του – απομονωμένο από τις σχέσεις του δεν υφίσταται. Το πρόσωπο υπάρχει στη ματιά του άλλου και στο δικό του κοίταγμα προς τον άλλο. Κάθε νέα σχέση είναι ευκαιρία για να αναδειχθούν και άλλες πλευρές. Κάθε “παλιά” σχέση που βαθαίνει αναδεικνύει και το βάθος του και τον πλούτο του. Γι’ αυτό ο άλλος δύναται να είναι και ευλογία.

Ο θεραπευτής δεν σχετίζεται με την οικογένεια για να συμπληρώσει τα ενεργειακά κενά της με την δική του συνεισφορά. Συμμετέχει ως καταλύτης που θα επιτρέψει την αλληλαντίδραση των μελών της οικογένειας προς την αξιοποίηση των δικών της δυνάμεων. Ένας θεραπευτής που δεν αφουγκράζεται και δεν αξιοποιεί τις ενεργειακές πηγές της οικογένειας, που δεν αξιοποιεί τον δικό της πολιτισμό, δεν είναι απλώς ένας θεραπευτής που θα κουραστεί, αλλά ένας θεραπευτής που δεν ξέρει να σέβεται τα ανθρώπινα πρόσωπα.

Ο συστημικός θεραπευτής την διαδικασία σύνδεσης του με την οικογένεια, την φάση του joining δεν την θεωρεί σαν ένα απλό πρόλογο για την συνέχεια της θεραπείας, αλλά μια ουσιαστική δυνατότητα να γνωρίσει τους συγκεκριμένους ανθρώπους και να συνάψει μια ιδιαίτερη προσωπική σχέση με το κάθε μέλος και την συγκεκριμένη στιγμή.

Ο θεραπευτής δεν ψάχνει για τεχνικές αλλαγής της συμπεριφοράς που θα οδηγήσουν στην απαλλαγή από το σύμπτωμα, δεν έχει αγωνία για το τι θα πει στους θεραπευόμενους, αλλά για το πως θα τους αφουγκραστεί.
Όταν ο θεραπευτής είναι αυθεντικός σαν πρόσωπο, τότε δεν παραμένει ο ίδιος, αλλά εξελίσσεται κατά την διάρκεια της επαγγελματικής του ζωής και δύναται να καταλύει την διαδικασία ανάδυσης των προσώπων – μελών της οικογένειας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όταν ζεις έτσι τις ανθρώπινες σχέσεις, σε μια τέτοια κοινότητα προσώπων, μαθαίνεις να σχετίζεσαι προσωπικά -μοναδικά- όχι μόνο συναισθηματικά- με τη γειτονιά σου, την κοινοτική βρύση ή τα γεφύρια. Και τότε γράφεις ποιήματα και τραγούδια για τα γεφύρια που δεν είναι άυλα, χρηστικά αντικείμενα, αλλά τμήμα της ζωής σου.

Αυτά είναι περίεργοι συναισθηματισμοί για κάποιους πολιτισμένους, ενός άλλου πολιτισμού –όπου μια τέτοια σχέση δεν νοείται – δεν κατανοείται. Τότε μπορούν να κατασκευάζουν έξυπνες βόμβες που να βομβαρδίζουν γέφυρες, αλλά δεν έχουν εκείνη την εξυπνάδα για να καταλάβουν πως κάποιοι υποανάπτυκτοι, κρατώντας κεριά της Ανάστασης, στέκονται με κίνδυνο της ζωής τους πάνω σ΄ αυτά τα γεφύρια, προασπίζοντας όχι τις μεταφορές και την διακίνηση των αγαθών, αλλά το αγαθό της διάσωσης του ανθρώπινου προσώπου.

Δημήτρης Καραγιάννης
1ο Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα 1999