Ο κόσμος των συμβόλων λειτουργεί ως μεταβατικός χώρος – ανάμεσα στη φαντασία και στην πραγματικότητα – για την καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας. Είναι ο χώρος όπου αίρονται οι άμυνες και η συνάντηση εμπεριέχει ελευθερία και αυθεντικό συναίσθημα. Το σύμβολο υποδηλώνει μια ουσιαστική σχέση ανάμεσα σε δύο σημασίες : ανάμεσα σ’ ένα έκδηλο και ένα κρυφό νόημα.

Στο χώρο της θεραπείας, το σύμβολο χρησιμοποιείται από τον θεραπευόμενο στην προσπάθειά του να εκφράσει την εμπειρία του, στην αγωνία του να μοιραστεί με το θεραπευτή το συναίσθημά του. Ο θεραπευτής καλείται να κατανοήσει τη δυναμική του συμβόλου του θεραπευόμενου. Η αυθόρμητη έκφραση του συμβόλου συχνά εκπλήσσει τον θεραπευόμενο και προσπαθεί να συνειδητοποιήσει τη σημασία του. Η μητέρα που περιγράφει τη σχέση με την κόρη της σαν φθινοπωρινή μέρα, ενώ τη σχέση με το γιο της σαν λαμπερή καλοκαιρινή μέρα, καταλαβαίνει ότι της ανοίγεται ένας αυθεντικός δρόμος κατανόησης του εαυτού της. Ομοίως και η φιλόλογος που περιγράφει την εμπειρία της διδασκαλίας μέσα στην τάξη σαν να παραδίδει ένα εξαιρετικό ποίημα στους μαθητές της και εκείνοι να το τσαλακώνουν.

Ο θεραπευτής επιλέγει να αξιοποιεί τον κόσμο των συμβόλων για να ανασύρει εικόνες, μύθους, φράσεις, που θεωρεί ότι θα βοηθήσουν τον θεραπευόμενο να κατανοήσει τον εαυτό του.

Η Ελληνική μυθολογία βρίθει συμβολισμών που μπορούν να αξιοποιηθούν στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Οι θεοί και οι ήρωες των ελληνικών μύθων είναι ανθρωπόμορφοι, ωραίοι, ζουν μέσα στο φως, όχι στα σκοτάδια, όπως σε άλλων λαών στις μυθολογίες. Ζουν μέσα στο φως και λατρεύουν την ομορφιά σε όλες τις εκφάνσεις της. Η ομορφιά και το φως είναι δύο έννοιες που υποδηλώνουν κατάφαση στη ζωή.

Οι μύθοι αποκαλύπτουν τους έμμονους πόθους της ανθρώπινης καρδιάς. Ο μύθος είναι μια κατευθυντήρια γραμμή ύπαρξης, μια μορφή που αποβλέπει στο αύριο και όχι ένας απολιθωμένος θρύλος.

Ο μύθος του Περσέα εστιάζει στην επώδυνη πορεία της αυτογνωσίας από την κατανόηση των οικογενειακών patterns, την αντιμετώπιση του εσώτερου εχθρού που πρέπει να πολεμηθεί – τη διαστρέβλωση της ψυχής – μέχρι την απόκτηση του γνώθι σαυτόν, όχι σαν τελειωμένη κατάκτηση κορυφής αλλά με συνεχή αγώνα για τη διατήρηση της ταπεινότητας που απορρέει από τη γνώση. Μια πορεία ανέλιξης αφ’ ενός και συμφιλίωσης με τη ζωή και τον άνθρωπο αφ’ ετέρου.

Ο Περσέας είναι γιος του Δία και της Δανάης. Ο Δίας, το πνεύμα, μυθικός πατέρας, γονιμοποιεί τη Δανάη παίρνοντας τη μορφή χρυσής βροχής.

Ο πατέρας της Δανάης, Ακρίσιος, για να εξουδετερώσει το χρησμό που έχει προφητεύσει ότι ο εγγονός του θα τον σκότωνε, αποφασίζει να απαλλαγεί από τη μητέρα και το παιδί. Τους εγκαταλείπει στην τύχη τους. Εκδιώκονται από το παλάτι και μέσα σ’ ένα σεντούκι μητέρα και βρέφος ρίχνονται στη θάλασσα.

Ο βασιλιάς Ακρίσιος δυναστεύεται από τον φόβο του θανάτου και δεν γνωρίζει να τον εξορκίζει δημιουργώντας καλές σχέσεις με τους απογόνους. Αντίθετα, η γέννηση και η ανάπτυξη του εγγονού λειτουργούν ως υπενθύμιση του δικού του άμεσου γήρατος και γίνονται απειλή. Ο αγώνας να κρατήσει την εξουσία ως ύψιστο αγαθό τον οδηγεί στην απομόνωση. Επιθυμεί η κόρη του να ανήκει στον ίδιο, άρα οποιαδήποτε επιλογή συντρόφου είναι ελαττωματική. Την κρατά φυλακισμένη, αν και γνωρίζει ότι το πνεύμα της και τα συναισθήματα της δεν του ανήκουν.

Η θάλασσα, ευσπλαχνική, δεν πνίγει τη μητέρα και το παιδί, αλλά τους βγάζει σ’ ένα νησί, τη Σέριφο. Ο βασιλιάς της Σερίφου αιχμαλωτίζει τη Δανάη η οποία εναποθέτει όλες τις ελπίδες στο γιο της περιμένοντας να μεγαλώσει για να την ελευθερώσει.
Η γυναίκα που απορρίπτεται από τον πατέρα και στη συνέχεια χρησιμοποιείται από τον σύντροφο, περιμένει παθητικά μόνο από το γιο της να την ευτυχήσει. Ο γιος δίνει προτεραιότητα στις ανάγκες της μητέρας του με αποτέλεσμα να αναστέλλεται η δική του εξέλιξη, καθώς εξοργίζεται με τα αντρικά πρόσωπα κύρους και χάνει τη δυνατότητα να ταυτιστεί μαζί τους.

Η Δανάη, στο μύθο, εκφράζει τη γυναίκα που αντιμετωπίζει τη ζωή παθητικά. Στο γραφείο του ψυχοθεραπευτή παρουσιάζει τον εαυτό της ως θύμα, αδικημένη από τον πατέρα, απογοητευμένη από τον σύντροφο. Η ίδια δεν ορίζει τη μοίρα της και η στάση της απέναντι στο θεραπευτή είναι επίσης παθητική. Εγκαταλείπεται άνευ όρων περιμένοντας μαγικές λύσεις, τον θεωρεί παντοδύναμο, κολακεύει την τυχόν ματαιοδοξία του.

Πολλά χρόνια αργότερα, σ’ ένα συμπόσιο του βασιλιά, ο νεαρός πλέον Περσέας στην πρόκληση του βασιλιά και στην αγωνία του να σώσει τη μητέρα του, υπόσχεται να του φέρει το κεφάλι της φοβερής γοργόνας Μέδουσας, η οποία απολιθώνει όποιον την κοιτάξει κατάματα.

Αποκρουστικά άσχημη η Μέδουσα, σύμφωνα με άλλη εκδοχή μαγικά ελκυστική. Ελκυστική η ματαιοδοξία και τρομακτική η ενοχή. Η κόμμωση της Μέδουσας είναι φτιαγμένη από φίδια. Αυτή η κόμμωση παρατηρείται και στις Ερινύες. Το κοινό αυτό έμβλημα υπογραμμίζει την αλληλεγγύη ανάμεσα στη ματαιοδοξία και την απωθημένη ενοχή. Η ματαιοδοξία δεν είναι τίποτα άλλο από την απώθηση της ενοχής.

Η Μέδουσα κατοικεί σε μια σκοτεινή σπηλιά στην άκρη του κόσμου μαζί με δυό άλλα τέρατα την Σθενώ και την Ευρυάλη. Συμβολίζουν τις τερατώδεις διαστρεβλώσεις της ψυχής που οφείλονται στις διαστρεβλωμένες δυνάμεις των τριών ώσεων : κοινωνικότητα, σεξουαλικότητα, πνευματικότητα. Η Μέδουσα – η κυρίαρχη όπως σημαίνει το όνομά της – συμβολίζει τη διαστρέβλωση της πνευματικότητας.

Η Μέδουσα συμβολίζει το φόβο, την απόγνωση σε σχέση με τον εαυτό, που κυριεύει τη ματαιόδοξη ψυχή όταν, σε στιγμές διαύγειας, αντικρύζει θαρρετά τον εαυτό της απογυμνωμένο. Η Μέδουσα συμβολίζει τη διαστρεβλωμένη εικόνα του εαυτού, την ενοχή σε έξαρση, την αμυδρά διακρινόμενη, σε στιγμές όπου καταρρέει η ματαιοδοξία.

Η απολίθωση, επακόλουθο της φρίκης (κεφάλι της Μέδουσας – παραμορφωτικός καθρέφτης), οφείλεται στην ανικανότητα να υπομείνει κανείς αντικειμενικά την αλήθεια σχετικά με τον εαυτό του.

Ουσιαστικός κίνδυνος που υπάρχει στον ψυχισμό : η έξαρση της φαντασίας απέναντι στον εαυτό : η ματαιοδοξία. Η ματαιοδοξία είναι η κατεξοχήν διαστρέβλωση του πνεύματος. Είναι το αντίθετο της διαύγειας του πνεύματος : σαν μια τύφλωση απέναντι στο σφάλμα. Το αίσθημα ενοχής – όταν δεν ακινητοποιεί, αλλά οδηγεί σε αίσθημα ευθύνης – που συνδέεται με κάθε σφάλμα, εφόσον δεν απωθείται από τη ματαιοδοξία, είναι η έκφραση της διαύγειας του πνεύματος : είναι η προειδοποίηση του πνεύματος ενάντια σε μια διαταραχή της αρμονίας που θα έδινε τη χαρά.

Συχνά καταφεύγουν κάποιοι στον ειδικό ζητώντας την εύκολη απενοχοποίηση με μαγικό τρόπο. Η εύκολη απενοχοποίηση δεν οδηγεί στη λύτρωση. Η αντικειμενική αναγνώριση του σφάλματος, χωρίς να υπερβάλλει ούτε να μειώνει τη σημασία του και η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης είναι η επώδυνη διεργασία που ελευθερώνει.

Άλλοτε πάλι, ο θεραπευτής καλείται να αντιμετωπίσει ανθρώπους που έχουν εγκλωβιστεί στην ενοχή και αισθάνονται δεμένοι μαζί της με άρρηκτα δεσμά, οδηγούμενοι στην αυτοτιμωρία και παγώνοντας την άνθιση της ζωής. Είναι σημαντικό να μπορεί εκείνος που αναγνωρίζει το σφάλμα του να προχωρήσει πέραν της ενοχής.

Οπωσδήποτε ο θεραπευτής καλείται να ελευθερώσει τον θεραπευόμενο από ενοχές για σφάλματα άλλων. Συχνά αντιμετωπίζει ανθρώπους οι οποίοι κουβαλούν τα βάρη των προγόνων που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά.

Οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες των γονιών ζητούν να βρουν ικανοποίηση στα επιτεύγματα των παιδιών και ενοχοποιούν οποιαδήποτε διαφοροποίηση του παιδιού η οποία εκλαμβάνεται ως προδοσία. Δυσκολεύεται το παιδί που βρίσκεται σ’ αυτή την επιβαρημένη θέση να ακούσει τις δικές του επιθυμίες και ακυρώνεται η δύναμη της θέλησής του. Αντίστοιχα, επιβαρύνεται το παιδί που οι γονείς είναι πολύ επιτυχημένοι και θεωρούν δεδομένο ότι το παιδί θα συνεχίσει τη δική τους επαγγελματική σταδιοδρομία.

Ο θεραπευτής καλείται να αξιοποιήσει την εμπιστοσύνη του θεραπευόμενου και, με το κύρος που του προσδίδει η θέση του, να άρει τις ενοχές ώστε να ελευθερωθεί η επιθυμία και η βούληση.

Η διαύγεια του πνεύματος έχει σαν επακόλουθο την αγνότητα της δραστηριότητας (αντίθετο της ένοχης πράξης) που στηρίζεται στην αλήθεια, την καλοσύνη και την ομορφιά.

Στην κλινική άσκηση της ψυχοθεραπείας, ο θεραπευόμενος όταν αρχίζει να αναζητά τον εαυτό του τρομάζει στην προοπτική της αυτογνωσίας, τρομάζει να αντικρύσει τα λάθη του και τις ενοχές και προτιμά την απολίθωση. Λυτρώνεται όταν ο θεραπευτής τον βεβαιώσει ότι στο μακρύ και συναρπαστικό ταξίδι της ψυχοθεραπείας, εκτός από τα επώδυνα βιώματα που θα αγγίξει, εκτός από ενοχές, από σφάλματα που θα συνειδητοποιήσει, θα δώσει την αξία που αντιστοιχεί στα προσωπικά του επιτεύγματα που έχει υποτιμήσει, θα ανακαλύψει τις παραμελημένες αρετές του, θα γνωρίσει τη δύναμη της θέλησης και της επιθυμίας του, θα βιώσει την ελευθερία που προσφέρει η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης.

Πολύτιμος ο ρόλος του θεραπευτή καθώς αντικρύζει ο θεραπευόμενος τον εαυτό του. Ο κίνδυνος της απολίθωσης παραμονεύει. Ο θεραπευτής καλείται να αποκαλύπτει την κατάλληλη στιγμή την αλήθεια που είναι σε θέση ο θεραπευόμενος να κατανοήσει και να επεξεργαστεί, να ανοίγει το τραύμα σε τέτοιο βαθμό που δύναται η θεραπευτική διεργασία να επουλώσει.

Στον άνισο αυτόν αγώνα, ο Περσέας έχει πολύτιμο σύμμαχο τη θεά Αθηνά η οποία του δίνει τη λαμπερή της ασπίδα για να τον προστατεύσει. Η ασπίδα είναι ο καθρέφτης όπου κάθε άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του ακριβώς όπως είναι και όχι όπως θα ήθελε να φαντάζεται ότι είναι. Για να μπορέσει να σκοτώσει τη μέδουσα χωρίς να τον απολιθώσει η ματιά της, πρέπει να τη δει μέσα από την ασπίδα της Αθηνάς που είναι η ασπίδα της αυτογνωσίας.

Ο Περσέας νικά και σκοτώνει τη Μέδουσα. Από το αίμα που αναβλύζει από το τραύμα αναδύονται ο Χρυσάωρ – το χρυσό σπαθί σύμβολο της πνευματοποίησης – και το φτερωτό άλογο ο Πήγασος, σύμβολο της δημιουργικής φαντασίας. Η διεστραμμένη φαντασία πρέπει να πεθάνει για να γεννηθούν οι δύο μορφές της δημιουργικής φαντασίας.

Όλη η αρνητική ενέργεια μεταβάλλεται σε θετική, δημιουργική ενέργεια. Πολύ συχνά η ψυχοθεραπεία μπορεί να ελευθερώσει δυνάμεις που χάνονταν μέσα στον εγκλωβισμό των ενοχών, της σύγκρισης, του παράπονου, ή στην επιθυμία κακού για τους άλλους.

Στην κλινική πράξη ο θεραπευτής καλείται να αντιμετωπίσει τον αποδιοπομπαίο τράγο. Εκείνον που έχει αναλάβει να σηκώσει στους ώμους του τη δυσαρέσκεια και την αποτυχία της οικογένειας, ελευθερώνοντας τους άλλους από αρνητικά συναισθήματα και δυσλειτουργικούς ρόλους.

Ο Περσέας καβαλικεύει τον Πήγασο και γλιτώνει από την Ευρυάλη και τη Σθενώ που τον καταδιώκουν για να εκδικηθούν το θάνατο της μέδουσας. Έχουν χάσει όμως τη δύναμή τους μετά τον αποκεφαλισμό της μέδουσας καθώς ελευθερώνονται οι δυνάμεις του πνεύματος.

Φεύγοντας ο Περσέας με το κεφάλι της Μέδουσας φθάνει στην Αιθιοπία. Εκεί, σε μια ακρογιαλιά, βρίσκεται μπροστά σ’ ένα απροσδόκητο θέαμα : σ’ ένα βράχο είχαν δέσει μια όμορφη κοπέλα κι ένα θαλάσσιο τέρας απειλεί να την καταβροχθίσει. Η Ανδρομέδα, η κόρη του βασιλιά των Αιθιόπων, είχε τιμωρηθεί γιατί περηφανεύτηκε πως είναι η ωραιότερη από τις Νηρηϊδες.

Τίθεται το θέμα της ύβρεως, της απώλειας του μέτρου, της αλαζονείας που μπαίνει σε συγκρίσεις και απαιτεί για να είναι κανείς ευτυχισμένος να είναι καλύτερος από όλους τους άλλους. Εδώ, η Ανδρομέδα, παρουσιάζει την άλλη όψη της γυναικείας φύσης, την αντίθετη με την καθησυχαστική και εξαγνιστική της δύναμη.

Η σύγκριση, η οποία ξεκινά από την οικογένεια, είναι μόνιμη πηγή δυστυχίας γιατί δεν αναδεικνύει την μοναδικότητα του κάθε προσώπου αλλά, ως προκρούστια κλίνη, καταστρέφει και ισοπεδώνει.

Εκείνος που ως παιδί έζησε τη σύγκριση, την διαιωνίζει στη συνέχεια στον επαγγελματικό και κοινωνικό του χώρο και κινείται με αγωνία να ικανοποιεί πάντα το πρόσωπο κύρους το οποίο ορίζει το «σωστό» πρότυπο.

Ο Περσέας ελευθερώνει την Ανδρομέδα και τη λυτρώνει από την απειλή, οδηγώντας την σε υψηλές σφαίρες γιατί ενώνει τη ζωή του με τη δική της παίρνοντάς την γυναίκα του. Ο Περσέας την ελευθερώνει από τη σύγκριση καθώς γινόμενη γυναίκα του, γίνεται μοναδική και ολοκληρώνεται στην αγάπη και στον έρωτα.

Ο Περσέας ελεύθερος από τις υποσχέσεις στην μητέρα του, έχοντας εξοφλήσει το χρέος του ως γιος, μπορεί να αγαπήσει και να μοιραστεί τη ζωή του με μια γυναίκα.

Όμως το κεφάλι της Μέδουσας το κρατά μαζί του – ανάμνηση του αγώνα, προστασία από αντίστοιχους μελλοντικούς κινδύνους όταν θα χάνει το μέτρο της αυτογνωσίας.

Μπορεί να ατενίζει τη μέδουσα χωρίς να απολιθώνεται γιατί αντέχει να δει καθαρά τον εαυτό του και τις ενοχές του χωρίς να ακινητοποιείται.

Ο Περσέας καλείται να κουβαλά το κεφάλι της Μέδουσας μαζί του γιατί τα αγαθά της αυτογνωσίας δεν είναι αυτονόητο ότι θα διατηρηθούν.

Όρος της νίκης δεν είναι η πρόσκαιρη εξύψωση, αλλά η διατήρηση του ήρωα σ’ ένα σταθερό επίπεδο ανάτασης.

Ο θρίαμβος πάνω στη ματαιοδοξία εύκολα μεταμορφώνεται σε ματαιοδοξία θριάμβου.

Στο κλείσιμο της ψυχοθεραπείας καλείται ο θεραπευόμενος να συνειδητοποιήσει ότι το ταξίδι της αυτογνωσίας συνεχίζεται, ότι ο αγώνας με τον εαυτό δεν έχει τελειώσει, ότι ουσιαστικά δεν τελειώνει ποτέ. Γνωρίζει ότι θα παλινδρομεί μερικές φορές, αλλά είναι σε θέση να το αναγνωρίζει και, εάν το επιθυμεί, να το ανατρέπει.

Καλείται να μην θεωρήσει την θεραπεία του ως βάθρο ανωτερότητας γιατί κατ’ αυτόν τον τρόπο αντί να αξιοποιεί την αυτογνωσία για να συμφιλιώνεται με τους άλλους, θα απομονώνεται.

Ο μύθος του Περσέα μπορεί να αξιοποιηθεί στην αέναη πάλη του θεραπευτή με τον εαυτό του. Καθώς εκείνος προσφέρει τον καθρέφτη της αυτογνωσίας στους θεραπευόμενους καλείται να αγωνίζεται για την αντικειμενικότητα του κατόπτρου.

Ο θεραπευτής που κινείται με ασφάλεια και δεν παγιδεύεται στην ανάγκη ο ίδιος να επιβεβαιώνεται, δεν θα προβεί σε βιαστικές ερμηνείες, αλλά θα καταλύσει τη διεργασία, ώστε συχνά οι ερμηνείες να αναδυθούν και να παραχθούν από τον ίδιο τον θεραπευόμενο.
Ο θεραπευτής κινδυνεύει από την απολίθωση όταν υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στην προσωπική του ζωή και στον τρόπο που λειτουργεί ως θεραπευτής.

Ο θεραπευτής κινδυνεύει από την απολίθωση όταν θεωρεί τον εαυτό του παντοδύναμο, άτρωτο, υπεράνω των περιορισμών της κοινής ανθρώπινης μοίρας και των προσωπικών του περιορισμών.

Κινδυνεύει από την απολίθωση ή με σύγχρονο όρο burn – out, όταν δεν μπορεί να βλέπει κάθε άνθρωπο ως μοναδικό πρόσωπο αλλά τον υποβιβάζει σε άτομο, χωρίς ενδιαφέρον για να παραχθεί η μοναδική κάθε φορά θεραπευτική σχέση.

Στον καθρέφτη της αλήθειας της θεραπευτικής σχέσης, ο θεραπευτής συνεχίζει να εξελίσσεται καθώς θα ψηλαφεί τα σκοτεινά του σημεία και θα αναδεικνύει τις δυνατότητές του υπερβαίνοντας τις επιφανειακές συμβουλευτικές τεχνικές που οδηγούν στην απολίθωση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κακριδής Ι. Θ. (επιμ. έκδοσης) 1987. Ελληνική Μυθολογία. Εκδ. Εκδοτική Αθηνών.
Diel, P. 1966. Ο Συμβολισμός στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία. Eκδ.
Χατζηνικολή. Αθήνα.

Ελένη Καραγιάννη
Παιδοψυχίατρος – Ψυχοθεραπεύτρια ομάδας και οικογένειας
6o Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο
15-17 Μαΐου 2009
Αίγλη Ζαπείου, Αθήνα