Σ΄ αυτό το τραπέζι που λέγεται «Συστημική Πορεία» έχω την ατυχία ή την τύχη να είμαι τελευταίος ομιλητής. Αυτό σημαίνει ότι έχω να καταφέρω να επικοινωνήσουμε, παρ’ όλη την δικαιολογημένη κούρασή σας.

Επικοινωνία δεν σημαίνει βέβαια μόνο ανταλλαγή πληροφοριών και γνώσεων, αλλά μοίρασμα εμπειριών και συναισθημάτων. Θα ξεκινήσω λοιπόν με τα συναισθήματά μου, γι΄ αυτήν εδώ την συνάντηση, που κυμαίνονται σε πολύ μεγάλο εύρος. Χαρά, πολύ μεγάλη χαρά, αφού μου δίνεται η ευκαιρία για συνάντηση με τους καλούς φίλους από την Θεσσαλονίκη, μέχρι αγωνία, τεράστια αγωνία καθώς βλέπω πολλά νέα πρόσωπα και ακούω πολλές διαφορετικές γλώσσες. Πως θα επικοινωνήσουμε; το λεκτικό μήνυμα που στέλνω από εδώ, φτάνει σε σας ίδιο; Πως ακούγεται; τι δεν ακούγεται; Δεδομένης δε της αδυναμίας ύπαρξης feed back, που καθορίζεται από το πλαίσιο του αμφιθεάτρου και την καθοριστική απόσταση μεταξύ των ομιλητών και των ακροατών, η δυνατότητα για επικοινωνία εμποδίζεται.

Νοιώθω επίσης τεράστια ευθύνη, γιατί θα αναφερθώ στο εργαλείο που έχουμε στα χέρια μας, τη «Συστημική Θεώρηση» και την χρησιμοποίησή της στους πελάτες που μας εμπιστεύονται.

Επικρατών όμως συναίσθημά μου είναι η ελπίδα. Η συνάντηση δύο ανθρώπων ή μιας ομάδας ανθρώπων, ανεξάρτητα των δυσκολιών της συνάντησης, αποτελεί πάντα μια ευκαιρία, μια ελπίδα για μια γέννηση.

Συστημική Πορεία λοιπόν, τίτλος ενότητας, και έχω την υποχρέωση να διαφοροποιήσω αυτά που έχω ετοιμάσει, ώστε να μην επαναλάβω στοιχεία που αναφέρθηκαν, αλλά να τα προχωρήσω περαιτέρω.
Εδώ στην Θεσσαλονίκη, πριν ένα μήνα, ο άξιος σκηνοθέτης μας, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος ξεκίνησε να γυρίσει την καινούργια του ταινία. Είχε προετοιμάσει με τον δικό του μεθοδευμένο τρόπο, τα πάντα: Τους ηθοποιούς, τους κομπάρσους, το συνεργείο, τα πλάνα. Συνέβη όμως κάτι που του χάλασε τα σχέδια. Χάλασε ο καιρός! Για την ακρίβεια, ενώ ο Αγγελόπουλος είχε σχεδιάσει να υπάρχει μουντάδα και καταχνιά, ο καιρός του τα χάλασε και έκανε λιακάδα!

Επομένως ο Αγγελόπουλος ανέβαλε το γύρισμα. Η πραγματικότητα έπρεπε να ταιριάζει στα σχέδιά του για την δική του πραγματικότητα, όπως αυτός ήθελε να την αποτυπώσει στην ταινία του. Το έργο τελικά του Αγγελόπουλου θα είναι γεμάτο μουντάδα, η οποία θα είναι αληθινή, αλλά θα αντιπροσωπεύει ένα μόνο κομμάτι της αλήθειας, αφού η κινηματογραφική μηχανή του Αγγελόπουλου γράφει μόνο όταν υπάρχει μουντάδα. Άρα και εγώ έχω να προσέξω, ώστε στα σχόλιά μου να μην καταγράψω μόνο μουντάδα ή μόνο ηλιοφάνεια, γιατί η πραγματικότητα περιλαμβάνει και τις δύο οντότητες.

Σήμερα αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση στην Ψυχιατρική όπου η οργανική αντίληψη θεωρεί ότι σύμφωνα με τα καινούργια στοιχεία δικαιούται να ισχυρίζεται, ότι τα πράγματα είναι μόνο βιολογικά, μόνο οργανικά.

Υφίσταται σήμερα ένας καταιγισμός ειδήσεων που αφορούν την ανακάλυψη καινούργιων γονιδίων. Όπως ισχυρίζονται προκαθορίζουν την ανάπτυξη του καρκίνου, της ψύχωσης, την χρήση ουσιών, ακόμα και το αν θα γίνεις Ψυχολόγος, Ψυχίατρος ή Κοινωνικός Λειτουργός. Υπάρχει ένας ενθουσιασμός που οδηγεί στην υπόθεση ότι κάποτε θα παίρνουμε τον γονιδιακό χάρτη ενός ανθρώπου όταν γεννηθεί και θα προβλέπουμε την όλη πορεία της ζωής του. Αυτό όμως ενώ μοιάζει επαναστατικό και καινούργιο, αποτελεί ένα remake ενός παλιού έργου. είναι η ιστορία του Μέντελ.

Στην οργανική θεώρηση βεβαίως περιέχονται αλήθειες, που κάποιες μονοδιάστατες ψυχολογικές θεωρίες δυσκολεύονται να τις περιέξουν. Σαφέστατα και διαθέτουμε τον προσωπικό γονιδιακό μας χάρτη, που καθορίζει δυνητικά ένα πλήθος θεμάτων.

Η εξέλιξη και η διαμόρφωση του ανθρώπου όμως τελικά θα εξαρτηθεί καθοριστικά από άλλες ενδοψυχικές και κοινωνικές συνιστώσες. Η παράλειψη εκτίμησης και αξιολόγησής τους θα αποτελεί ένα τραγικό επιστημονικό λάθος που δεν επηρεάζει βέβαια την πραγματικότητα, που ούτως ή άλλως υφίσταται, αλλά την γνώση μας για την πραγματικότητα. Επομένως τούτη τη στιγμή, είναι επιτακτικό, περισσότερο παρά ποτέ, να αξιοποιήσουμε τη Συστημική Θεώρηση που αναφέρεται σε βιο-ψυχο-κοινωνικά θέματα και προβλήματα και σε βιο-ψυχο-κοινωνικές συνιστώσες, ξεπερνώντας τα ψευτοδιλήμματα και προσφέροντας νέες διαστάσεις στην θεώρηση των ανθρωπίνων σχέσεων.

Είμαι Παιδοψυχίατρος και αυτό το χαίρομαι καθημερινά, αφού υπάρχει μια ομορφιά μέσα στην Παιδοψυχιατρική. Το πρωί κάποια σύνεδρος αναρωτήθηκε μήπως η Συστημική Θεώρηση είναι κάποιες βαθυστόχαστες σκέψεις.

Για όποιον εργάζεται μέσα στην καθημερινή κλινική πράξη της Παιδοψυχιατρικής, για όποιον δουλεύει με τις οικογένειες, η Συστημική Θεώρηση δεν είναι κάποιες σκέψεις, είναι μια παρατήρηση της πραγματικότητας που εξελίσσεται μπροστά του. Ο θεραπευτής μετέχει στις αλληλαντιδράσεις και αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό από το να σκέπτεται απλώς γι΄ αυτές.

Ο θεραπευτής κατά την διάρκεια μιας θεραπευτικής συνεδρίας με την οικογένεια που δυσλειτουργεί, είναι αναμενόμενο να αισθανθεί πίεση, ένταση, ασφυξία, αγωνία και φόβο. Μετέχει σε μια διεργασία που δεν σχετίζεται απλώς με το τι μπορεί να υποθέτει, αλλά βιώνει μια βεβαιότητα. Μπροστά του ξετυλίγονται εμπλοκές και προβλήματα που τελικά υπερβαίνονται, καθώς καταλύεται η δημιουργία λειτουργικών λύσεων με την αξιοποίηση των πηγών της ίδιας της οικογένειας.

Πριν από χρόνια στις εισηγήσεις για την Συστημική Οικογενειακή Θεραπεία έπρεπε να αναφερόμαστε διεξοδικά στο γεγονός ότι τα συμπτώματα των παιδιών εξέφραζαν οικογενειακές δυσλειτουργίες. Τα πράγματα είναι έτσι δεν χωράει αμφιβολία. Οπωσδήποτε δεν μπορεί παρά να επηρεάζεται ο χαρακτήρας και η προσωπικότητα του παιδιού από την δυναμική των ενδοοικογενειακών σχέσεων.

Ένας επιστημονικός λαϊκισμός οδήγησε τα πράγματα, ώστε απ’ όλο τον πλούτο της επιστημονικής σκέψης του Φρόϋντ να μείνει σε πολλούς, ότι για όλες τις ψυχιατρικές διαταραχές φταίει η έλλειψη sex. Επομένως η προσφορά του θα επέφερε και μια μαγική λύση.

Αντίστοιχα, ένας άλλος λαϊκισμός πάει να επικρατήσει μέσα στο πλαίσιο της Συστημικής θεώρησης, ότι δήθεν, για όλα τα προβλήματα των παιδιών φταίνε μόνο οι γονείς. Η αλήθεια δηλαδή ότι η σχέση και η στάση των γονιών συμβάλλει καθοριστικά στην φυσιολογική ανάπτυξη των παιδιών διαστρεβλώνεται στο ότι για όλα φταίνε οι γονείς.
Οι θεραπευτές που τείνουν να ενοχοποιούν τους γονείς θα πρέπει να αναρωτηθούν μήπως αγγίζεται κάτι από την δική τους προσωπική ιστορία. Αυτό είναι ένα πολύ βασικό θέμα που πρέπει να το προσέξουν γιατί με το να στήνουν στον τοίχο τους γονείς χάνουν την δυνατότητα αξιοποίησης του πολύτιμου δυναμικού των.

Ως γνωστόν δεν υπάρχουν διαταραχές προσωπικότητας στην παιδική ηλικία. Τα παιδιά δεν είναι ενήλικες σε μικρογραφία, αλλά προσωπικότητες σε εξέλιξη. Εδώ θεμελιώνεται η θεραπευτική εργασία των Παιδοψυχιάτρων.

Δεν μπορεί κανείς να είναι Παιδοψυχίατρος και να δουλεύει με παιδιά, χωρίς να αξιολογεί και να αντιμετωπίζει την ποιότητα της σχέσης των γονιών. Το θέμα «συντροφική σχέση», έχουμε να το ερευνήσουμε σε βάθος. Τα ζευγάρια σήμερα δεν έχουν προετοιμασθεί και προικισθεί ικανοποιητικά ώστε να μπορέσουν και μετά το γάμο να λειτουργούν και ως γονείς και ως ζευγάρι. Σ΄ αυτό το σημείο θέλω να είμαι πολύ ξεκάθαρος. Αν μιλάμε για ουσιαστική παρέμβαση στα θέματα ψυχικής υγείας του παιδιού, η πρόληψη δεν μπορεί να ξεκινάει με την γέννηση του παιδιού.

Η πρόληψη σχετίζεται με τους όρους δημιουργίας της ερωτικής σχέσης. Στην αρχική προσέγγιση για την εγκατάσταση μιας συντροφικής σχέσης, υφίσταται ήδη η δυναμική του μέλλοντος. Θα πρέπει να εστιάσουμε στους όρους που υπάρχουν στο αρχικό συμβόλαιο της συνύπαρξης των δυο ανθρώπων, που αποφασίζουν να ζήσουν σαν ζευγάρι. Εκεί σπερματικά θα υφίστανται και οι περιοχές μελλοντικών εμπλοκών, που θα τους κάνουν να υποφέρουν και που θα δημιουργήσουν τα προβλήματα τόσο στους ίδιους, όσο και στα παιδιά τους.

Η ελπίδα για την ύπαρξη υγιών – λειτουργικών παιδιών στηρίζεται στην ποιότητα της συντροφικής σχέσης των γονιών τους. Σηκώνουν όμως πολύ μεγάλο βάρος τα ζευγάρια σήμερα. Καλούνται να ανταπεξέλθουν σε υπερβολικά πολλά θέματα της καθημερινότητας. Η διαπραγμάτευση των διαφορετικών απόψεων στις μικρές καθημερινές πράξεις, αντί να οδηγεί στην παραγωγή νέων λύσεων στα καινούργια προβλήματα, αντίθετα βιώνεται ως καθημερινή φθορά για τους γονείς. Η διαπραγμάτευση παίρνει την αίσθηση της σύγκρουσης αντί της σύνθεσης.

Επί πλέον το ζευγάρι υφίσταται ένα καταιγισμό επώδυνων ερεθισμάτων από το υπερσύστημα. Στο παρελθόν η ύπαρξη κοινωνικοοικονομικών συνιστωσών, όπως η εργασία, οδήγησαν στο σπάσιμο της παραδοσιακής οικογένειας και την εμφάνιση της πυρηνικής οικογένειας. Σήμερα θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι κοινωνικές συνιστώσες όχι μόνο δεν ευνοούν, αλλά μάλλον εμποδίζουν την ύπαρξη της οικογένειας που να στηρίζεται σε μια μονογαμική σχέση των γονιών. Η ύπαρξη παιδιών αποτελεί εμπόδιο στην καριέρα πολλών γυναικών που δυστυχώς το ζουν διλημματικά. Ευνοούνται οι μοναχικοί άνθρωποι στην γόνιμη παραγωγική ηλικία με αποτέλεσμα την παραγωγή μοναχικών, ανικανοποίητων, όχι ευτυχισμένων ανθρώπων στις όψιμες ηλικίες.

Αν αναφερθώ πάλι στον κινηματογράφο θα δούμε ότι πραγματικά δεν παρουσιάζονται λειτουργικά μοντέλα παντρεμένων ζευγαριών. Θυμηθείτε ποιος είναι ο έρωτας ως μοντέλο παντρεμένου ζευγαριού. Δεν υπάρχει. Κάποιοι ονομαστοί έρωτες που έχουμε από την κλασσική λογοτεχνία, αφορούν ζευγάρια που αυτοκτόνησαν επειδή εμποδίστηκε η σχέση τους και επομένως ποτέ δεν υπήρξαν μαζί τελικά.

Αναρωτιέμαι. Ελπίζουν οι θεραπευτές ότι μπορεί να υπάρχει σχέση ερωτική και μέσα στο γάμο? Οι θεραπευτές φροντίζουν την συντροφική τους σχέση? Παλεύουν τον έρωτα στην ζωή τους? Φροντίζουν να τον τροφοδοτούν?
Τον έρωτα που σημαίνει τη δύναμη της ζωής. Το παλεύουν στην προσωπική τους ζωή ή αφήνονται σε μια ανέραστη ζωή? Επομένως πως να καταστούν καταλύτες που θα ευοδώνουν μία ανωτροπική ζωή και να μην εκπέσουν σε διαχειριστές συμπτωμάτων? Το ερώτημα έχει να απαντηθεί πριν μπουν οι θεραπευτές σε μία οικογενειακή συνεδρία.

Ο συναισθηματικός φόρτος που δέχονται οι Ψυχίατροι στηυν καθημερινή αποκλειστική ενασχόληση με την διαχείριση της ψυχικής νόσου είναι τεράστιος. Υπάρχουν Ψυχίατροι καλοπροαίρετοι, με πολύ καλό δυναμικό που ασχολήθηκαν με την αποασυλοποίηση και ασυλοποιήθηκαν οι ίδιοι. Οι Ψυχίατροι ασχολούνται συνήθως με μια χρόνια εγκατεστημένη ψυχική νόσο. Κινδυνεύουν να μην ελπίζουν ότι μπορεί να ανατραπεί η ψυχική νόσος και επομένως εμπλεκόμενοι σε μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία να επιβεβαιώνονται για την χρονιότητα της.

Αναφέρθηκα προηγουμένως στα προβλήματα που δημιουργεί η δομή του αμφιθεάτρου που επηρεάζει την μεταξύ μας σχέση. Τώρα ανάμεσά μας έχει μπει και ο θόρυβος του τροχού. Ακούτε που σφυρίζει ο τροχός? (Ακούγεται ενοχλητικός θόρυβος που κάνουν κάποιοι εργάτες έξω από το αμφιθέατρο…). Απ΄ έξω έρχεται ο θόρυβος του τροχού. Σας δυσκολεύει ή όχι; Ευρισκόμαστε λοιπόν μέσα στην κοινότητα. Το υπερσύστημα παρεμβάλει τον θόρυβο που μας δυσκολεύει. Αντίστοιχα οι Θεραπευτές δεν μπορούν να παραμένουν ανεπηρέαστοι από την δομή του κοινωνικού υπερσυστήματος. Τα Δημόσια Κέντρα κινδυνεύουν να χάσουν την δυναμική τους. Κινδυνεύουν να μην προσφέρουν κίνητρα στους ικανούς θεραπευτές που επιθυμούν να προσφέρουν ουσιαστικές ολοκληρωμένες θεραπείες.

Στη διπλανή αίθουσα που διαπραγματεύονται τα προβλήματα εξάρτησης, δεν μπορούν παρά να αναφέρονται στη σημασία του «ζωή χωρίς νόημα». Έχει νόημα ζωής μια ψυχιατρική ομάδα μέσα στο δημόσιο; Πως θα το σηματοδοτήσει; Έχουμε να το ανακαλύψουμε. Πως θα τροφοδοτηθούν τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας, αφού το υπερσύστημα τους στερεί? Τι έχουν να κάνουν μεταξύ τους, έτσι ώστε να ζωντανέψουν τη δομή τους, ώστε να μπορούν να παίρνουν ικανοποίηση;

Θα είμαι ξεκάθαρος. Η αποδοχή της αλήθειας περί περιορισμών που θέτει το πλαίσιο του Δημοσίου δεν μπορεί να σημαίνει παθητική αποδοχή του «τίποτα δεν μπορεί να γίνει» που οδηγεί στην εκπλήρωση μιας αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Ο υπεύθυνος κάθε μονάδας ψυχικής υγείας έχει να δώσει μάχες ώστε να οργανώσει την ομάδα των ειδικών. Τα προβλήματα της επιλογής προσωπικού, του χώρου, των αμοιβών, των κινήτρων, της εκπαίδευσης και της εποπτείας είναι σημαντικά θέματα για τα οποία ο Διευθυντής οφείλει να ενδιαφερθεί δεόντως. Ειδάλλως η ύπαρξη δημοσίων μονάδων θα έχει ως μόνο κίνητρο την θέσπιση κάποιων θέσεων εργασίας για ειδικούς εξαρτημένους σε μια ζωή χωρίς νόημα.

Στον ιδιωτικό χώρο αντίστοιχα τι αξίες μπορούν να προσφέρουν οι θεραπευτές αν το χρήμα αποτελεί την μοναδική κινητοποιητική δύναμη τους?

Συνεπώς αναδύεται ξεκάθαρα η σημασία των προσωπικών αξιών του Θεραπευτή. Αν ισχύει, και βέβαια ισχύει, ότι ο θεραπευτής δεν αποτελεί ένα ουδέτερο παρατηρητή, αλλά ένα αλληλοαντιδρόν μέλος στην θεραπευτική σχέση, τότε οι θεραπευτές που δεν επιθυμούν να μένουν μόνο στα συμπτώματα, αλλά να εργάζονται με τον όλο άνθρωπο θα πρέπει να εξετάζουν τη δική τους πορεία. Δεν αναφέρομαι απλώς στα θέματα τεχνικής. Δεν αναφέρομαι μόνο στην ανάγκη θεραπείας του Θεραπευτή. Πολύ περισσότερο δεν αναφέρομαι σε θέματα ηθικής, αλλά αναρωτιέμαι για το ήθος που έχει καλλιεργήσει ο Θεραπευτής και που διέπει τις σχέσεις του. Με απασχολεί η ευθύνη απέναντι στους ανθρώπους που μας εμπιστεύονται και ο σεβασμός με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις.

Κλείνω με το θέμα που απασχόλησε αυτές τις μέρες την ανθρωπότητα. Η τεχνική δυνατότητα της πραγματοποίησης κλωνοποίησης και τα προβλήματα δεοντολογίας που θέτει.
Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως η κλωνοποίηση στην Ψυχιατρική έχει ήδη εφαρμοστεί και αποδώσει καρπούς; Μήπως ήδη ένα μεγάλο τμήμα Ψυχιάτρων έχει κλωνοποιηθεί από τις Φαρμακευτικές Εταιρείες ώστε να αναπαράγουν τον ίδιο λόγο και να σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο;

Γι΄ αυτό τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω την γονιμοποιητική δύναμη του Συστημικού Λόγου που επιτρέπει την ύπαρξη διαφοροποιήσεων που ίσως περικλείουν εντάσεις, αλλά που είναι δημιουργικές, αφού διατηρούν τόσο την δυνατότητα συναντίληψης του όλου συστήματος, όσο και την μοναδικότητα του προσωπικού στοιχείου.

Αυτό πραγματώνεται όταν υπηρετείται η Αλήθεια, που ποτέ δεν μπορεί να εκφραστεί ατομικά, από κάποιον που ισχυρίζεται ότι κατέχει το αλάθητο, αλλά μόνο από την Λειτουργική Σύναξη και συνεύρεση προσώπων που γνωρίζουν ότι η Αλήθεια κρύβεται στην αποδοχή του μη αλάθητου κανενός, αλλά που όμως βιώνουν την Αλήθεια στην συνύπαρξή τους.

Δημήτρης Καραγιάννης
Συνέδριο «Συστημική θεραπεία-Οικογενειακή θεραπεία στην Ελλάδα σήμερα», Θεσσαλονίκη 1997